|
|
Harpuni od roga jelena
(8300 - 5200. godine stare ere)
By Lazar Pejović [Public domain], via Wikimedia Commons
- 35000 do 10000 st.e. Mezolit (srednje kameno doba). Prelazna je etapa iz paleolita prema neolitu. Arheološki nalazi: pećina Crvena Stijena (IV kulturni sloj, na dubini od 1,5 - 2,2 m) i Odmut (kanjon Komarnice).
- 5500. do 3000. g. st. ere, Neolit (mlađe kameno doba). Na području Crne Gore se razlikuju dvije osnovne kulturne oblasti: mediteranska i srednjebalkanska (starčevačka i vinčanska grupa, sa lokalitetima Petnjik i Beran krš, kod Berana). Najbolje su pručeni ostaci iz Crvene stijene. Do unapređenja grnčarstva dolazi u mediteranskom srednjem neolitu (4500 - 3800. g. st. ere).
 
Neolitski nalazi iz Beran Krša i
halštatski iz Lisjevog Polja
- 2000. g. st. ere (oko) po arheološkim nalazima, pretpostavlja se : iz južne Rusije, preko Panonske nizije, u rano bronzano doba, na Balkan počinje postepeno doseljavanje indoevropskih Pelasta (kao jedinstvene indoevropske etničke grupe, koja će se kasnije, u zadnjim vjekovima stare ere, razviti u dvije jezicke grupe: Ilire i Tračane).Intezivna "indoevropeizacija" karakteristična je za pocetak bronzanog doba. Nomadski stočari iz južnih ruskih stepa, koji su živjeli u patrijahatu, na Balkanu nailaze na primitivniju starosjedilačku kulturu i matrijahat. Kao granica ovih jezičkih grupa (budućih Ilira i Tračana) smatra se sliv Morave i Vardara.
Iliri i Tracani, sa makedonskom grupacijom i nekim maloazijskim grupacijama Indoevropljana, smatraju se palastičkim i živjeli su na Balkanu prije doseljenja Grka. Imena ilirskog porijekla (npr. Ahil, Odisej, božanstvo Tetida i dr.) imaće uticaj u grčkom jeziku. Formiraju se "prve gradine" (primitivna utvrdjenja) a iz tog perioda su pronađene humke ili tumuli.
Postavlja se i pitanje predgrčke trgovačke posredničke kulture Krita sa obalom Jadranskog mora (obzirom na nalaz kritskog metalnog slitka u Makarskoj - Hrvatska ).
- 2100 - 1900. p.n.e. minojska srebrna sjekira (elektron:legura srebra, zlata i bakra) sa kapicom od zlata (ornamentisana sa krstom u krugu) nastala između 2100 do 1900. godine prije nove ere. Od strane pomoraca-trgovaca donešena sa Krita kod indoevropskih predaka Ilira, u Boki Kororskoj. Dužina sječiva: 0.055m. Širina sječiva: 0.039m. Mjesto nalaska: Tumul Mala gruda kod Tivta.
- 2000. g. st. ere, bakarna krstasta sjekira, otkrivena u Tuzima (porijeklom iz regiona donjeg Podunavlja).
- 1900. st. ere, (oko) prodor indoevropskih grčkih plemena na Balkan.
 Bronzana kelt sjekira i "jadranski"
tip bronzane sjekire (1500-500. stare ere)
pronađene u Crnoj Gori
- 1500. st. ere, erupcija vulkana na minojskoj Teri.
- 1500. st. ere ekspanzija Pelasta na Balkanu i njihovi kontakti sa Grčkom i Bliskim istokom.
- 1500. st. ere (do 1200) Razvijeno bronzano doba: do razdvajanja ilirskog i tračkog elementa na podrucju Balkana još nije došlo. Za ovaj period, od nalaza u Crnoj Gori su karakteristične sjekire "albansko-dalmatinskog" i "skadarskog" tipa. Postoji uticaj razvijenih kultura oblasti Egeja i intezivne trgovačke veze sa mikenskom kulturom.
Naselja iz ovog perioda su kod Crvene stijene, Ceret (kraj Zognja, Ulcinj) Bijedića (kod B. Polja) i Beran-krša, kraj Berana. Predstave jelena na zidu okapine u Lipcima (Boka Kotorska) takođe pripadaju ovom periodu.
- 1450. st. ere, Ahajci osvajaju minojski Krit.
- 1300. g. st. ere, do 800. st. ere, period poznog bronzanog doba na ovim prostorima.
- 1203. st. ere , prodor indoevropskih Doraca u Doridu (Grcka).
- 1200. Feničani, kao nekada Minojci, dominiraju trgovinom u Sredozemlju.
- 1200. "Egejska seoba naroda" , u vecem broju talasa, do 800. godine prije nove ere. Plemena sa Balkana, kasniji Iliri i Tračani, u ovoj seobi imaju značajnu ulogu. U ovo vrijeme se dešava opsada i pad Troje, pad Hetitskog carstva, najezda Doraca u ahajsku Grčku i invazije "pomorskih naroda" na Egipat.
U vezi sa Trojom, Homer navodi imena niza junaka i naroda iz unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, koji su sa Grcima opsijedali ovaj grad.
Iz vremena "Egejske seobe" pronađeni su na sjeveru današnje Crne Gore: šuplje bronzane sjekire - keltovi, kalup za livenje specijalne varijante sjekira ovog tipa, kao i nakit.
- 1200. (oko) pad Troje (Troja VI) i Hetitskog carstva (1194. osvojen je i poslednji grad Heta).
- 1200. st. ere nastaje dalje etničko podvajanje Ilira i Tračana i razgraničavanje njihove teritorije (po gruboj granici, istočno od vodotoka Morave i Vardara živjeli su Tračani). Legenda o postanku Ilira, ušla je u njihovu religiju. Po njoj, rodonačelnici Ilira su legendarni osnivaci Tebe, Kadmos i njegova žena Harmonija. Oni su u obliku zmija došli iz Tebe u današnje crnogorsko primorje (dio oblasti kasnijeg ilirskog plemena Enhilejaca ) i osnovali grad Budvu (Buthua). I danas se u dosta mjesta Crne Gore smatra da je blavor, kao i zmija nadjena pod pragom - zaštitnik kuće. Sin Kadmosa i Harmonije se zvao Ilirikos, od koga Iliri (na grčkom: jegulja) vode porijeklo. Po mišljenju poznatog francuskog arheologa R. Disoa (R. Dussaud) grčki mit o Kadmosu i Harmoniji stoji u vezi sa etničkim i kulturnim prodorima iz oblasti Egeja u pravcu zapada (današnja crnogorsko-albanska obala). Po njemu osnivač beotske Tebe, iz Grčke dolazi
među ilirsko pleme Enhilejce (izmedju Boke Kotorske i Drača) u grad Budvu. Apolonije Rodoski u svojim "Argonautima" pominje naseljavanje nekih Kolhidjana na ilirskoj rijeci u oblasti Enhilejaca, gdje se nalazi grob Kadmosa i Harmonije. U prvom vijeku prije n. ere Pseudo-Skimnos govori o nekadašnjem dolasku Kadmosa u Budvu, na volujskoj zaprezi. Po Pliniju (III-44) Olcinium (Ulcinj) se ranije nazivao "Colchinium", pošto su ga osnovali Kolhiđani.
- 1196. invazija Doraca na ostrva Egejskog mora i ahajski Krit. Period "haosa" na Mediteranu i napadi "pomorskih naroda" na plodni Egipat.
- 1190. st. e. bitka kod Peluzijuma (rimski naziv) u delti Nila, izmedju "pomorskih naroda" i Egipćana (Ramses III).
- 1150. st. ere (oko) Razaranje Mikene. Koristeći rat izmedju gradova na Peloponezu, Dorci uništavaju iscrpljenu Mikenu i nešto niže osnivaju grad Spartu.
- VIII v. st. ere do VII v. st. ere, pripada dio tumula na sjevernoj obali Skadarskog (nekadašnjeg Labeatskog) jezera, u blizini Tuzi, kao i tumuli (sa nakitom i posuđem od fine keramike) u Dušicima, Banjanima, Budimlju, Gotovuši (kod Pljevalja) i dr. Od ranog bronzanog doba postojao je običaj spaljivanja pokojnika i grobnih priloga. Ovaj način sahranjivanja je bio veoma dugo u upotrebi, pa čak i u prvim vekovima naše ere (pored skeletnog sahranjivanja).
- VIII v. st. e. znacajan razvoj rudarstva i metalurgije kod ilirskog plemena Japoda.
 Crtež ilirskog broda na pogrebnoj urni (VIII - VII v. st.e.)
- VII v. st. ere Grk Alkman, sa svojom poezijom (na raznim svetkovinama) namijenjenoj publici u Sparti - govori o plemenima na sjevernoj i o Ilirima na istočnoj obali Jadranskog mora, kao i dalje u unutrašnjosti zemlje. Svoje nehelenske susjede sa sjeverozapada Grci su nazivali Ilirima ("Illyroi").
 Izgled ilirskog štita i koplja bronzane ere
- VI v. st. ere se po nekim izvorima može smatrati kao početak saznanja Grka o geografiji Jadrana i njegovih obala. Tada se javljaju i prve aluzije u poemama Mimnerma iz Kalofona i Ibika iz Rhegiona, koje pokazuju da su stare grčke legende bile rano povezane sa obalama Jadranskog mora. Takodje u ovom vijeku, pjesnici Skilaks iz Karijande i Hekatej iz Mileta, svojim su radovima (kao pozadina za pričanje priča) nastojali zadovoljiti stvarni grčki interes za Jadran. Smatra se da su i maloazijski Grci poznavali Jadransko more. Zna se za podatak pomenutog Hakateja, iz 510. g. st. ere : o Istri, kao i o gradu Adriji, koji se nalazio na moru i do koga je tekla istoimena rijeka. O Grcima na Jadranu daju podatke i Herodot, Eshil, Sofokle, Helanik, Pherekid iz Lera i dr.
- VI v. stare ere. Pseudo-Skilaks, antički geograf, detaljno opisuje obalu Jadanskog mora i područje ilirskog plemena Enhilejaca, od Boke Kotorske, duž današnjeg crnogorskog primorja.
- VI v. do V v. st. ere - jačanje plemenske aristokratije medju Ilirima i stvaranje većih plemenskih saveza (što će voditi stvaranju prve ilirske države).
Ilirske kolonije u Italiji (550 st. ere)
- VI v. do IV v. st. ere Zlatni nakit iz ilirsko-grčkog djela nekropole u Budvi i dva šlema "ilirsko-grckog tipa" (široko rasprostranjeni na čitavom Balkanu).
 Grčke kolonije na obali Jadranskog mora
- V - IV. v. st. ere. Nastanak grada Ulcinja (Stari Ulcinj). Njegovi najstariji graditelji su Grci (po Pliniju Starijem, pomorci iz Kohilde, na Crnom moru). U početku se nazivao Colhinium, pa Olhinium i rimski Olcinium (od 168. godine st. ere).
- 509. stare ere (do 27. godine st. ere) Rimska republika.
- VI v. st. ere, do IV vijeka nove ere, korišćena je nekropola u Budvi.
- 500. g. stare ere (oko) pomorci iz Grčke navode neka od tadašnjih, ranih ilirskih plemena: Fecusses, Rundictes, Hythmites, Bullini, Mannii, Hylaei, Ismenoi, itd. To su bili tzv. prediliri , čija plemena su već u doba rimskog osvajanja bila izumrla ili asimilirana medju kasnije, klasicne Ilire.
 Prikaz Kadmosa na antičkoj vazi
- V v. pretpostavka o vremenu nastanka grčke legende o Kadmosu i Harmoniji (poznate Herodotu , Sofoklu, Skilaksu, Plibiju i Stefanu Vizantincu) po kojoj je Kadmo Feničanin napustio Grčku i naselio se medju Ilirima , u plemenu Enhilejci (Enheleis; Enheleai; Enheleioi ili Enhelanes). Došljak Kadmo je po legendi postao kralj Enhilejaca i dao je ime današnjoj Budvi (Bouthoe). Antička Budva je svakako bila u svojoj prvobitnoj fazi grčki emporion (tržnica). U čast Kadmusa posvecen je i jedan hram iz IV v. st. ere (po Skilaksu, u neposrednoj blizini risanske rijeke, gdje su se nalazili i nadgobni spomenici Kadmosa i Harmonije).
Kadmosovo je ime povezano sa osnivanjem Lissus-a i Apolloniae.
- V v. st. ere datiranje ostatka zidova ilirskog Meteona , u današnjem Medunu (po mišljenju britanskog arheologa S. Cassona).
 Meteon (Medun) u Labeatskoj zemlji
- V v. do III vijeka st. ere, Rim osvaja južnu Italiju.
 Grčko-ilirski tip šlema iz Budve
(IV vijek stare ere)
- IV v. st. ere,- Iliri i njihova istorija ulaze u domen pisane istorije. Današnji crnogorski dio jadranske obale i antička Budva mogu se istorijski fiksirati, obzirom da mnogobrojni podaci iz ranijih istorijskih izvora nijesu uvijek pouzdani dokumenat za dokazivanje.
- IV v. st. ere do III v. st. ere, Meteon (Medeon; Medun) prelazi okvire stare ilirske tvrdjave u oblasti plemena Labeata i sa većim podgradjem ima karakteristike grada. Pominje ga Tit Livije (XXXIV, 23, 3, XXXII, 3) kao mjesto gdje su Rimljani 167. godine st. ere zarobili Karavantija i užu rodbinu ilirskog kralja Gencija. Nalazio se na putu koji je povezivao primorje sa Dardanijom. Pored Meduna (ilirski Meteon) u rimsko vrijeme je prolazio antički put (Via de Zenta) a u srednjem vijeku značajna saobracajnica koja je povezivala Zetu i Rašku. Ravenski kartograf ga u XII vijeku naziva Medion (Medione). Današnji izgled Meduna u najvećem dijelu pripada graditeljstvu iz osmanskog perioda.
- 390. st.e. nakon opsade grada Rima, Kelti prodiru u zapadni dio Balkanskog poluostrva (u djelovima današnje sjevero-zapadne Bosne, a po Strabonu , miješaju se sa ilirskim plemenom Japoda).
- 379. st. ere (posle) Keltsko pokoravanje Tribala i potiskivanje (od strane keltskog plemena Skordisci) ilirskih Autarijata - nakon neuspjelog pohoda Kelta na Makedoniju i Delfe.
 Izgled ilirskog ratnika i tipovi šlema:
A) grčko-ilirski; B)grčki korintski; C) ilirski kotlasti
i D) ojačan ilirski verižni
- IV v. st. ere, do početka III v. st. ere, nosilac ekonomskog, političkog i kulturnog života postaje ilirska plemenska aristokratija (koja je po pravilu na čelu plemena). Organizovanje većih plemenskih saveza ilirskih plemena, posljedica je tijesnih veza sa grčkim svijetom, a ovaj proces je ubrzan najezdom Kelta u IV vijeku st. ere (veliko pomjeranje ilirskih plemena na sjeverozapadu Balkana). Antički pisani izvori, koji pružaju podatke o kulturnom i političkom životu Ilira i njihovih susjeda , potiču od: Pseudo-Skilaksa, Teopompa, Apolonija Rodoskog, Pseudo Skimnosa, Plinija Starijeg, Strabona i dr. Pseudo-Scylax je najvažniji istorijski izvor IV v. st. ere (djelo Periplus).
- IV v. Kelti utiču na dalji razvoj metalurgije kod Ilira i povećanje broja raznih alata.
- 359. (ili 358) st. ere, pominje se sukob Kelta i ilirskog plemena Ardijeja.
- IV v. st. ere, grčki novac "starter" nadjen na teritoriji Crne Gore.
- IV v. (početak) ilirski srebrni novac, kovan u Demastionu (južna Ilirija).
- VI v. st. ere (krajem) pojava ilirskog plemena Ardijeja na istorijskoj pozornici Jadrana (naseljavali i dio današnje Boke Kotorske). Imali su prevlast u ovom djelu Jadranskog mora i bavili se piratstvom. Gusarili su čak do obala Grcke i osnovali svoju kraljevinu.
 Ilirski brodovi
- 330. st.e. zajednica ilirskih Autorijata, koja se smatra Kraljevstvom, pod vođstvom Pleurijasa.
- 329. na ilirsko pleme Ardijeje (Vardeje) u Prvom rimsko-ilirskom ratu - motri jedan od rimskih konzula.
- 264. do 241. st.ere, Prvi punski rat.
- 250. st.e. Ilirsko kraljevstvo, do 167. st.ere.
 Kraljevine Ilirija i Dardanija (III vijek st. ere)
- 250. st. ere, Agron Ardijejski, ilirski kralj, do 230. st. ere. Ujedinio je ilirska plemena i stvorio jaku državu, Iliriju.
 Ilirija kralja Agrona u III v. st. ere 
- III v. st. ere (do sredine II v. st. ere) Iz perioda ilirske države postoje nalazi ravno zidanih grobova, bez tumula, sa paralelnim načinom sahranjivanja (skeletno, kao i sa spaljivanjem pokojnika). Brojni su i nalazi tumula, sa prisustvom grčkog materijala: oko Meduna, Momišica (kod Podgorice) i u Gornjoj Vrbici, kod Berana.
- 231.
 Argon, ilirski kralj pobjeđuje Etolce (po pozivu saveznika, makedonskog kralja Demetrija).
- 230. st. ere, smrt ilirskog kralja Agrona. Naslijediće ga žena, Teuta, kao regent maloljetnog posinka Pinesa.
- 230. st. ere. Teuta, ilirska kraljica, do 228. st. ere. Pomagala je i štittila ilirske gusare po Jonskom i Jadranskom moru, što je dovodi u sukob sa Rimom.
- 229. g. st. ere Iliri (kraljica Teuta Ardijejska) napadaju na grčku koloniju Isu (na današnjem ostrvu Visu, u Jadranskom moru) koja je bila pod protektoratom Rimske republike. To će dovesti do teških borbi u sljedećem rimsko-ilirskom ratu.
 Rimski šlem i mač gladius
- 229. Napadi Rima na ilirsku kraljicu Teutu , traju do 228. st. ere. Poslije izgubljenih bitaka, ilirska kraljica Teuta se povukla u tvrdjavu Rizon (Risan) i sklopila mir, uz predaju teritorija, isplatu odštete i plaćanje danka. Zadržaće dio teritorije i vladati samo uskim pojasom, od Dubrovnika do ušća Drima.
 a) Risanski zaliv i tvrdjave Ilira:
1) Risan; 2) Gošići;
3) Kremalj (Mirac); 4) Jadransko more.
Rimska trirema
Renegade at nl.wikipedia [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], from Wikimedia Commons
- 228. st. ere, Grk Demetrije Hvaranin, raniji vojskovodja (zapovjednik mornarice) kraljice Teute, koji je u ratnim sukobima sa Rimom izdao kraljicu (Krf predao Republici) kao rimski vazal vlada Hvarom, okolnim ostrvima i obližnjim kopnom. Upravlja kao tutor maloljetnom kraljeviću Pinesu.
- 219.g. st. ere Hanibal zauzima Sangut i prijeti Rimu.
- 219. st. ere Rimljani (prije sukoba sa Hanibalom) osvajaju Hvar u Jadranskom moru: zbog svoje izdaje (prešao na stranu Makedonaca) Grk Demetrije Hvarski bježi svom prijatelju i savezniku Filipu III Makedonskom. Kao novi tutor mladom ilirskom (ardijejskom) kraljeviću Pinesu, postavljen je od strane Rima - Skerdilaid (Ilir na strani Rima) sve do brze smrti kraljevića, kada Skerdilaid postaje kralj ilirskih Ardijeja (do 210. g. st. ere).
- 218. do 201. st.ere, Drugi punski rat.
- 216. st. ere kralj Filip III Makedonski napada rimskog saveznika, kralja ilirskih Ardijeja, Skerdilaida.
- 210. Ilirskim Ardijejima vlada kralj Pleurat (sin Skerdilaida). Počinje uspon Ardijejske države (posebno mornarice).
- 209. pominjanje ilirskog plemena Ardijeja, u ugovoru o zaključenom miru izmedju Filipa Makedonskog i Etolaca.
Risanski novac kralja Balajosa
- III v. st. ere (kao I II v. st. ere) ilrski novac, tzv. "risanski" , obzirom da je prva kovnica novca, na teritoriji današnje Crne Gore, bila u Risnu. Prva vrsta ovog novca ima natpis "RIZO(N)O". Druga vrsta ilirskog novca kralja Balajosa sa natpisom je : "BASILEOS BALAION". Treca vrsta ilirskog novca pripada nasljednicima kralja Balajosa.
A: kovnice i B: nalazi Balajosovog ilirskog novca
- II v. plemena Daorsi i Labeati kuju novac.
 
Risanski novac Balajosa
By Janusz Recław (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0-2.5-2.0-1.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
- 190. st. er. Balajos, koji je sebe nazivao kraljem Ilira. Vjerovatno je podržavao rimske interese u regionu. Balajos se ne može vezati za odredjene istorijske događaje. Vladao je sa ostrva Hvara ili iz Risna (u nekada istoimenom zalivu, današnja Crna Gora) i kovao svoj novac. Za razliku od novca pronadjenog u Risnu, onaj sa Hvara tituliše Balajosa kao kralja. Njegov novac je nadjen u Daorsonu (kraj Neretve) u Italiji i na Termitima. (U junu 2010. godine, u Risnu je pronadjeno 4600 komada novčića kralja Balajosa).
  Gencije (Gentius) kralj Ilira (po liku sa novca)
i novac iz Skadra sa prikazom ilirskog broda
- 180. st. ere, Gencije (sin Pleuratov) kralj je Ilira, iz plemena Labeata, do 168. godine st. ere, kada je poražen od Rimljana. Smatra se poslednjim ilirskim kraljem. Vladao je iz Skadra. Teške naravi, dao je ubiti svog brata , princa Platora, u bolesnom strahu od preotimanja prijestola. U nekropoli Gostilju (Velje Ledine, kod Skadarskog jezera) pored ostalog, nadjeni su i novci ilirskog kralja Gencija.
 Ilirija kralja Gencija i Dalmacija
- 180. st. ere, Dalmati proglašavaju svoju nezavisnost od ilirskog kralja Gencija.
- 171. st. ere, ilirski kralj Gencije udružuje se sa Rimom, protiv Makedonaca.
- 169. st. ere, ilirski kralj Gencije sklapa savez sa Makedoncima (kralj Perzej Makedonski). Uništava rimske saveznike, gradove Apolloniu i Dyrrhchium (Drac). To je početak Trećeg rimsko-ilirskog rata.
- 168. st. ere, poraz Perzeja Makedonskog od strane Rima.
- II v. st.ere, do I v. st. ere, Rim pretvara Grčku u svoju provinciju i zauzima Malu Aziju, Judeju, Siriju, Galiju i Španiju.
Rimski štit
By Wolfgang Sauber (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0-2.5-2.0-1.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
Rimski štit
By Wolfgang Sauber (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0-2.5-2.0-1.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
- 168. g. st. ere Rimska republika osvaja Olhinium (Ulcinj) kao posljednje uporište Ilira na Jadranskom moru i daju mu svoj naziv: Olcinium. Kroz njega su prolazili rimski putevi: Via Egnatia (prema Konstantinopolju) i put od Zadra prema Draču. Poslije 395. godine nove ere, Ulcinj ce pripasti Vizantiji, a obnovio ga je car Justinijan I (527 - 565).
- 168. st. ere , Livije u Trecem ilirskom ratu, pominje najbolje utvrđeni grad Labeata (ilirsko pleme) Skadar, kao i njihov utvrđeni Medun (Meteon Labeatidis terreae) u blizini današnje Podgorice.
U vezi sa sukobom Rimljana (Lucije Ancije) i kralja Gencija, pred Skadrom, isoricar Tit Livije pojašnjava da utvrdjenu ilirsku prijestonicu "opasuju dvije rijeke: Klausal koja teče mimo one strane grada koja se otvara na istok, i Barbana (današnja Bojana)sa zapadne strane, koja izvire iz Labeatskog jezera (kasnije Skadarsko jezero)". Naime, kako navodi, Klausal i Barbana (Bojana) "nakon što se sastanu, utiču u rijeku Orijund koja izvire iz planine Skord, a povećava se i mnogim drugim rijekama i utiče u Jadransko more".
Antička sika 
Kralj Gencije
upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/06/Gentius
- 167. st. ere. U Trecem rimsko-ilirskom ratu, Rimljani (Lucije Gal) kod Skadra odnose pobjedu nad ilirskim kraljem Gencijem . Njega i porodicu zarobili su u tvrdjavi Meteon (Medun, kod Podgorice) i poslali u Rim. Gencijeva teritorija ce ući u okvire rimske provincije Ilirik. Od strane Rimske republike zaplijeno je od 220 labeatskih brodica- lembova (sa plitkim i ravnim dnom, koje je omogućavalo plovidbu i po plićoj vodi). U ovaj ilirski brod je moglo da stane do 50 ljudi, pa je Gencijeva mornarica mogla da preveze preko 10000 vojnika.
- 167. Masovna pljačka ilirskih gradova od srane legija Rimske republike (po istoričaru Apijanu: 70 mjesta, koja naziva "polisima", a koji su bili na strani poraženog ilirskog kralja Gencija) mada je od strane Emilija Paula bilo obećano da stanovnici nece biti posebno pljačkani, ako im starješine mjesta predaju svo zlato i srebro (što je bilo i učinjeno). Neka od tih mjesta su se nalazila i na podrucju današnje Crne Gore. Ilirski gradovi Olcinium, Risnium i Doarson su pošteđeni, obzirom da se nijesu svrstali protiv Rima (prije odlučujuće bitke pod Skadrom).
- 167. st. ere, Rim sa uporištem u Naroni, ima prevlast nad dijelom područja Ilira. Iz nje su vodili sukobe sa ilirskim plemenom Dalmatima. U Iliriji se počinje koristiti i rimski novac.
Rimski brodovi
See page for author [see page for license], via Wikimedia Commons
- 167. (posle) Osnivanje rimskih prefektura i ostavljanje samouprave ilirskim plemenima : Rimska republika, nakon osvajanja dijela ilirskih zemlalja na području današnje Crne Gore i Albanije, vrši podjelu na tri prefekture:
"Unam eam fecit, quae supra dicta est, alteram Labeatas, omnis, tertiam Agravonitas, Rhizonitas, Olcinatas"
(podaci Livija - XLV, 26). Od juga ka sjeveru, to su: oblast oko Drača (prva prefektura) oko Labeatskog (Skadarskog) jezera, do Podrinja (druga) i treća prefektura, od Ulcinja ka sjeveru, dosezala je do Risanskog zaliva (kasnija Boka Kotorska).
Opštine, koje su postojale unutar većih ilirskih plemena, u rimskom se periodu nazivaju dekurije (prema njihovom broju se i ogleda veličina pojedinih plemena). Kao saveznici Republike, Iliri imaju svoje predstavnike i u samom gradu Rimu. Postepeno ce pojedini gradovi biti oslobodjeni rimskih poreza i postati slobodni gradovi, odnosno municipium. Gradovi Perast i Risan (po Pliniju,
rimska trgovačka kolonija: "oppidum civium Romanorum") su kao municipium bili oslobodjenji plaćanja rimskog poreza, a ostali do polovine.
- 167. (posle) Popis plemena Neronskog konventa. Poslije rimskog osvajanja, pleme Labeati se navodi u Popisu imena plemena Neronskog konventa. Susjedi su im bili ilirsko pleme Dokleati, sa 33 dekurije koji su izmedju ostalog držali mjesta Dokleju (Duklju) i kastel Saltua (oblast Banjana).
- 166. st. ere, pa nadalje, Pirusti, ilirsko pleme, poznati rudari (djelom na sjevero-zapadu područja današnje Crne Gore) uživaće (zbog nesuprostavljanja) privilegije od strane Rima, pa su kao pojedinci uživali slobodu u državi, istina , bez prava rimskog građanstva.
- 166. (posle) U period nakon rimskog osvajanja ilirsko pleme Dokleati su ojačali i ubrzo postali brojnije i značajnije pleme od Ardijeja. Potisnuli su Labeate na istok, uzimajuci dio plodne Zetske ravnice.
- 155. st. ere (posle) nova pojava novca ilirskog kralja ili namjesnika, Balajosa, posle pobjede Rimske republike nad ilirskim plemenom Dalmatima (na kasnijem ilirskom novcu je daleko jači rimski uticaj).
  Pilumi (rimska koplja) i stegovi
- 135. stare er. konzul Servije Fluvije Flek sa 10000 legionara - pješaka i 500 konjanika napada pobunjene Ardijeje i Plereje. Porazio je ovaj ilirski plemenski savez. Rimljani preseljavaju pobunjena ilirska plemena Ardijeje i Plereje dublje, u unutrašnjost Balkansog poluostrva. Nekadašnji gusari , Ardijeji, prisiljeni su da se bave zemljoradnjom, na što su se teško navikavali (uzrokovalo i njihovo propadanje).
- 118. st. ere osvajanje ilirske Salone od strane Rima (konzul L. Matelo).
- 118. st. ere, po nekim autorima, godina osnivanje Illyricuma (Ilirik) kao provincije Rimske republike.
U nju spada i područje današnje Crne Gore, a pokrajina je ime dobila po ilirskom narodu. U manjem dijelu Ilirika (sjevernom) živjeli su i Kelti. Od završetka III rimsko-ilirskog rata (167 st. ere) Rimljani imaju prevlast nad djelom ove ilirske teritorije (sam Cezar je kasnije bio namjesnik Galije i Ilirika). Najvažnije uporište Rimljana u Iliriku, bila je Narona, a kasnije Solin.
- 107. do 86. st.e. Marije, a zatim i Sula (82 - 79) vladaju Rimom uz podršku vojske.
- I v. st. ere (kraj) Agruvijum (Acruvium, kao grad u Boki Kotorskoj) u provinciji Ilirik. Pominjanje Agravonita, Rizonita i Olcinata (Agravonitas et Rhaonitas et Olcinatas) od strane istoricara Tita Livija (59. st. ere - 15. g. nove ere) u "Istoriji" ("T. Livius ad urbe condita libri CXLII") u vezi sa ranijim sukobima Ilira i Rimljana. Pomenuti su kao stanovnici odredjene oblasti duž oblale Jadranskog mora, odnosno po mjestima stanovanja: Agruvijum, Risan i Ulcinj. Agruvijum bi se mogao nalaziti na mjestu današnjeg Kotora ili kasnijeg Grblja (župe, čije ime vuce korijene od imena ovog antickog mjesta). Gradjani Kotora su se u srednjem vijeku nazivali "cives Ascrivienses", a svoj grad su zvali Acruvium. I drugi istoričari navode Agruvijum: Rhiznium (Risan) Acruium (Agruvijum) i Butua (Budva) pominju se od strane istoricara Plinija, a Risinon (Risan) Acrouion (Agruvijum) i Boudoua (Budva) od strane istoricara Ptolomeja.
- 60. st.e.Trijumvirat (trojni savez) Pompeja, Krasa i Julija Cezara.
Julije Cezar
[Public domain], via Wikimedia Commons
- 57. st. ere do 56. Cezar je kao namjesnik boravio u Iliriku.
- 54. st. ere, pobuna ilirskog plemena Pirusta i novi dolazak Cezara u Ilirik, iz Galije u Naronu (smatra se da je tada posjetio i Risanski zaliv - današnju Boku Kotorsku). Od strane Skilaksa su vec ranije pomenuti Pirusti, na prostoru Risanskog zaliva (Boke Kotorske) zajedno sa Ardijejima i Enhilejcima. U izvorima se pominje i "Dassaretiorum Pirustas" kao pleme u neposrednoj blizini Risna (Rhizonitas) a povezuju se sa imenom današnjeg zalivskog grada Perasta.
- 45. st. ere , Cezar je (kao upravnik Galije i Ilirika) prepustio Publiju Vatiniju samostalnu upravu nad provincijom Ilirikom.
- 43. st.e. Drugi trijumvirat (Antonije, Oktavijan i Lepid).
 Italija i Ilirija 39 godine stare ere i dio provincija II trijumvirata
- 31.st. e. bitka kod Akcijuma (pobjeda Oktavijana nad Antonijem).
Avgust, prvi rimski imperator
[Public domain], via Wikimedia Commons
- 27. st. e.
 Oktavijan Avgust, prvi rimski imperator, do 14. n.e. (kraj Rimske republike i početak perioda Rimskog carstva , kao i prelazak na nasledni oblik vlasti).
Rimski legionarski stit
By Wolfgang Sauber (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0-2.5-2.0-1.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
Rimski legionarski stit
By Vinegar at de.wikipedia [Public domain], from Wikimedia Commons
- 6. godina nove ere. "Batonski rat" - panonsko-dalmatinski ustanak - kao velika pobuna Ilira protiv Rima (pobunu predvodi pleme Dezitijati, iz predjela današnje središnje Bosne, pod vojskovođom Batonom). Dezitijati su imali status slobodnog stanovništva, ali bez stausa rimskog građanstva. Na stranu Dezitijata stalo je ilirsko pleme iz Panonije, Breuci, koji su na kraju ipak promijenili stranu. Sukobi traju do 9. godine, kada su Dezitijati poraženi. Rim je bio prinuđen poslati 10 legija (sa oko 50000 legionara; 8 legija pod budućim rimskim carem Tiberijem i 3 legije pod komandom Aula Cecina Severa) saveznike iz Trakije i osloboditi na hiljade robova, koje su koristili kao vojnike protiv Ilira. Rimska vojska je na kraju rata brojala preko 100000 ratnika. Zbog ovog ustanka, Rimljani su morali odložiti planirani napad na germanske Makromane.
- 6. godine nove ere, pominjanje znacajnog ilirskog plemena Pirusta u dalmatinsko - panonskom ustanku protiv Rima (6 - 9. godine nove ere).
- 9. godine, poraz tri rimske legije u bici kod Teutburške šume, protiv Germana (koji su iskoristili ustanak Ilira protiv Rimljana) i povlačenje Rimljana na rijeku Rajnu. XVII. XVIII. i XIX. rimska legija više nikada nijesu obnovljene.
 Iliro-romanska urna iz Budve
- 9. godina (posle) Illyricum superius (Dalmacija). Ilirik (lat. Illyricum) rimska provincija, dijeli se na Illyricum inferius (Panonija) i Illyricum superius (Dalmacija).
 Ilirik i Dalmacija
- I v. n.e. Rimsko naselje, nepoznatog imena - kasnije, u II vijeku, proglašeno za "municipijum" ( danas poznato kao "Municipijum S", u Kominima, 4 km od današnjih Pljevalja) nalazilo se u unutrašnjosti ondašnje provincije Dalmacije. Predstavlja obilno arheološko nalazište. Monumentalne grobnice datiraju od II di IV vijeka nove ere.
 Iliro-romanski nadgrobni spomenici iz Komina (Pljevlja)
- I v. Iz perioda pocetka Rimskog carstva: grobovi u Kominima , kod Pljevalja (Municipium S) rimski dio nekropole antičke Budve i bogata nekropola antičkog grada Duklje.
- I v. Anderba, rimska naseobina u blizini današnjeg Nikšića, pominje se u "Interarium Antonini".
- 14. Tiberije, rimski imperator, do 37. godine.
- 14. ustanak panonskih legija, zbog teškog položaja vojnika.Ugušen od strane Tiberijevog sina, Druza; ustanak rajnskih legija (spriječen od Germanika).
Rimska birema
By Giorces derivative work: Habib M'henni (File:GiorcesBardo54.jpg) [Public domain], via Wikimedia Commons
- I v. n.ere, pominjanje mjesta Agruvijuma (Acruium) izmedju Risna i Budve, kao i municipija na južnom Jadranu: Risna, Budve i Ulcinja, od strane latinskog pisca Plinija Starijeg (23/24 -79. n.e). " Ad Epidauro sunt oppida civium Romanorum: Rhizinium, Acruium, Butuanum, Olcinium".
- 37. Kaligula, rimski imperator, do 41. godine.
- 41. Klaudije, rimski imperator, do 54. godine.
- 47. godina. miljokaz u Luckom dolu. Rimskih miljokaza ima kod Kosijereva, u Poviji, Kusidama, na Pandurici, kod Podbožura, Pljevalja i Tuzi.
- 54. Neron, rimski imperator, do 68 . godine.
- 68. Galba, rimski imperator, do 69. godine. Ubijen od pobunjene vojske.
- 69. "Godina cetri cara" : naziv za gradjanski rat u Rimu. Te su godine vladali imperatori: Galba, Oton, Vitelije i Vespazijan.
- 69. Oton, rimski imperator. Vladao je tri mjeseca, do samoubistva.
- 69. Vitelije, rimski imperator, od marta do decembra 69. Ubijen u nemirima izazvanim borbom za vlast (sa Vespazijanom).
Imperator Vespazijan
By shakko (Own work) [CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
- 69. Vespazijan, rimski imperator, do 79. godine. Poslednji vladar u "godini četri cara". U njegovo vrijeme je izgradjen flavijevski amfitatar (Koloseum). Osnivač je dinastije Flavijevaca.
- 69. (posle) Dokleja (Duklja) se kao mjesto sa karakteristikama municipija pominje u vrijeme vladavine Vespazijana (Flavijevaca). Stoga je u ovom gradu cesto gentilno ime bilo Flaviji (Flavii) a kao ženski kognomen često je ime Tertula (Tertulla) koje je nosila žena imperatora Tita, baba imperatora Vespazijana. Kao ugledne porodice ovog grada, u rimskom period su, između ostalih, zabilježeni: Flaviji, Epideji i Kasiji. U gradu je postojala trijumfalna kapija (slavoluk) i objekti javnog značaja: hramovi, palate, uredjene ulice, stambene zgrade … Vodovod je grad snadbijevao vodom sa Cijevne. Stanovnici su bili Rimljani i romanizovani Iliri.Duklja je nastala na mjestu najvećeg naselja ilirskog plemena Dokleata. (Još 1878. u okviru grada Duklje je konstantovano postojanje 30 tumula, koji su datirali prije osvajanja ovog područja od strane Rima). Narasla je do prečnika od oko 10 km, sa 8-10 hiljada stanovnika. Imenom Dioklea se naziva kod kasnijih vizantijskih pisaca a kao grad se prvi put pominje kod Ptolomeja.
 Nalazi iz rimske Duklje
- 70.g.
- 79. Tit, rimski imperator, do 81. godine.
- 79. do 84. godina - rimski miljokaz na "fundus Vesins", kod Kosijereva.
- 81. Domencijan, rimski imperator, do 96. godine. Poslednji je car iz dinastije Flavijevaca.
- 85. napad Dačke kraljevine na oblasti južno od Dunava.
Imperator Trajan
[GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], via Wikimedia Commons
- 96. Nerva, rimski imperator, do 98. godine.
- 98. Trajan, rimski imperator, do 117. godine. Znacajno je proširio granice Rima.
- I v. u predjele ilirskog plemena Pirusta (dijelom živjeli i u okolini današnjih Pljevalja) doseljeno je i ilirsko stanovništvo iz oblasti izmedju rijeka Krke i Cetine (pretpostavlja se, u vrijeme cara Trajana).
- II v. Budva je rimski oppidium, sa municipalnim uredjenjem.
 Bog Hipnos na rimskom mozaiku iz Risna
- II v. n.e. antička vila u Risnu, sa rimskim mozaicima.
 Rimski mozaik u Risnu
- 102. do 103. u vojnom pohodu, imperator Trajan zauzima dio Decebalove Dačke kraljevine.
- 105. do 106. rat sa Dačkom kraljevinom i njeno osvajanje (sa rudnicima zlata) od strane imperatora Trajana.
 Rimska imperija za vrijeme Trajana, 117. nove ere
- 117. Hadrijan, rimski imperator, do 138. godine. Bio je protivnik teritorijalne ekspanzije.
 Položaj Veneda ili Venda
(Venethae, Venethi) u vrijeme
Hadrijana (125. godine n. ere)
- 135. do 139. podignut Hadrijanov mauzolej, u Rimu.
- II v. grcki pisac Klaudije Ptolomej, navodi mjesta od Epidauruma do Budve: Epidauros (Epidaurus, Cavtat), Risinon (Risan), Akrouion (Akruvijum), zatim Rizonikos Kolpos (Risanski zaliv), poslije koga dolazi Boduoa (Budva).
- II v. hrišcanska zajednica na mjestu kasnijeg Konstantinopolja ima svog stalnog episkopa.
- 138. Antonin Pije (Antoninus Pius) rimski imperator, do 161. godine. Vladao Carstvom na njegovom kosmopolitskom vrhuncu.
 Municipij S, kod Pljevalja: 1. Natpis;
2. Nekropola; 3. Religiozni spomenik;
4. Rudnik; 5. Ostaci arhitekture;
6. Naselje. 
Diatreta iz IV vijeka
(Komini - Pljevlja)
By Lazar Pejović [Public domain], via Wikimedia Commons
- II v. (sredina) proglašeno za municipij, rimsko naselje nepoznatog imena (Komini, u blizini današnjih Pljevalja) u unutrašnjosti provincije Dalmacije, na terasi iznad lijeve obale Vezišnice. Zna se samo pocetno slovo njegovog imena "S". Moguća imena naselja su : Spolnum, Sikulatorum i Saloniana. "Municipium S" se naziva po jednom od epigrafskih spomenika: nadgrobni kamen posvećen Titu Aureliju Sekstijanu (T. Aurelius Sextianus) rimskom vitezu (EQR- eqesRomanus) i dekurionu Municipija (DEC M S). Ovaj spomenik sa natpisom, uzidan je u Begovu džamiju, u Pljevljima. Na natpisima se navodi i prisustvojedne rimske legije: Legio I Adriutix. Predio u kojem se nalazio "Municipium S" naseljavalo je do dolaska Rimljana ilirsko pleme Pirusti (poznati rudari).
- 161. Markus Aurelijus, rimski imperator, do 180. godine.
- 161 . Lucius Aurelius Verus, rimski imperator, do 169. godine.
- 180. Komod (Marko Aurelije) rimski imperator, do 192. godine (ubijen).
- 193. Pertinaks, rimski imperator (do 193, kada je ubijen).
- 193. Didije Julijan, rimski imperator.
- 193. Septimus Sever, rimski imperator, do 211. godine.Začetnik je dinastije Severa.
 Predstava boga Merkura, iz Duklje
(II/III vijek)
- 209. Geta, rimski imperator (upravnik Britanije) savladar oca Septimija Severa. Decembra 211. godine, ubijen je od svog brata i savladara, Karakale.
- III v. "Municipium S" se kao naselje naglo razvija : prodor rimske politike urbanizacije, iz primorja i unutrašnjosti provincije Dalmacije.
Rimska trirema sa pokretnim mostom
By Lutatius (Own work) GFDL or CC-BY-3.0, via Wikimedia Commons
- 211. Karakala, rimski imperator, do 217. godine (ubijen).
- 212. Edikt "Constitutio Antoniniana" kojim je imperator Karakala dodjeljivao rimska gradjanska prava slobodnim ljudima širom Rimskog carstva. Tako je povećana mogućnost oporezivanja.
- 217. Makrin, rimski imperator, do 218. godine (ubijen).
- 218. Elagabal, rimski imperator, do 222. godine (ubijen od garde).
- 222. Aleksandar Sever, rimski imperator, do 235. godine.Prvi je rimski car koji je pokazivao blagonaklonost prema hrišćanima.Ubijen je od pobunjene vojske.
- 222. Maksimin Tračanin, rimski imperator, do 238. godine (ubijen od garde). Prvi je od tzv. "vojničkih careva" III vijeka i nikada nije dolazio u Rim.
Nalaz iz rimskog perioda, u Budvi.
- 236. rimski miljokazi Maksima Tračanina, u Kusidama.
- 238. Gordijan I, upravnik Afrike, pa rimski imperator.Izvršio samoubistvo, iste godine.
- 238. Gordijan II , rimski imperator, poginuo u bici sa rimskim upravnikom Numidije.
- 238. Pupijen, rimski imperator (zajedno sa imperatorom Balbinom). Ubijen od garde.
- 238. Balbin, rimski imperator (zajedno sa imperatorom Pupijenom). Ubijen od garde.
- 238. Gordijan III, rimski imperator, do 244. godine (poginuo, pod nerazjašnjenim okolnostima).
- 244. Filip "Arabos" (Arabljanin) rimski imperator, do 249. godine (ubijen u gradjanskom ratu).
- 244. do 249. godine - rimski miljokazi Filipa Arabljanina, u Poviji.
 Rimski putevi.
- 249. Decije Trajan, rimski imperator ilirskog porijekla, rođen u Sirmijumu (u današnjoj Srbiji) vladao do 251. godine. Prvi je rimski car ubijen u bici (sa Ostrogotima).
- 249. do 251. rimski miljokaz Decija Trajana, u Poviji.
- 249. (oko) rođena Flavija Julija Helena, majka Konstantina I Velikog.
- 250. prvi oštar progon hrišćana od strane rimskog cara Decija Trajana.
- 251. Hostilijan, rimski imperator (umro od kuge, iste godine).
- 251. Trebonijan Gal, rimski imperator, do 253. godine (ubijen od sopstvene vojske) .
- 253. Emilijan , rimski imperator. Vladao tri mjeseca (ubijen od sopstvene vojske)
- 253. Valerijan, rimski imperator (savladar sa sinom Galijenom) do 259. godine. Umro 260.godine, kao zarobljenik u Persiji.
- III v. Rimski most na Moštanici (stari put Nikšić - Grahovo - Trebinje) najstariji je sačuvani most u Crnoj Gori.
 
- 259. Galijen, rimski imperator, do 268. godine. Bio je savladar sa ocem Valerijanom, od 253. do 259.godine. Na čelu je Carstva, koje se nalazilo u dubokoj krizi. Ubijen je u zavjeri.
- 268. (septembar) Bitka kod Naisusa (Niš) i velika rimska pobjeda nad Gotima (najviše zaslugom Aurelijana, zapovjednika teške dalmatinske konjice i komandanta rimske vojske, buduceg imperatora Klaudija "Gotskog"). Poginulo je ili ranjeno oko 30.000 do 55.000 Gota.
Imperator Klaudije "Gotski"
By Lotho2. (Own work.) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/)], via Wikimedia Commons
- 268. Klaudije II Gotski, rimski imperator ilirskog porijekla, vladao do 270. godine (umro, kao žrtva kuge ). Za kratki period vladanja - veoma uspješan imperator, koji je izvojevao mnoge pobjede nad Germanima (Alemani, Goti) i Galima.
- 270. Kvintil , rimski imperator, vladao kratko (po raznim izvorima: od 17-177 dana).Pristalica senata. Nerazjašnjena smrt u Akvileji.
Imperator Aurelijan
[CC-BY-SA-3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
- 270. Aurelijan, dobar strateg i ratnik, rimski imperator, do 275. godine ( ubijen u zavjeri, od strane gardista, na putu izmedju Bizanta i Perinta, tokom pripreme napada na Persiju). Ratovao sa Gotima, Vandalima , Makromanima i Galima.Ugušio pobunu vazalne kraljice Zenobije, iz Palmire (ovaj značajan grad je totalno porušen). Uveo novac, zlatnik "aurelijan" i podržavao slavljenje boga Mitre (kult popularan među vojnicima).
- 271. Germani prelaze Alpe i pustoše Italiju .
- 271. Aurelijanov zid, oko grada Rima. Radovi na velikom zaštitnom zidu (prvi bedemi još od vremena kraljeva).
- 272. nakon poraza u sukobu sa Rimom i smrti germanskog vladara, Goti su protjerani preko Dunava.
- 274. (decembar) Rimljani po prvi put zvanicno slave rodjedan jednog istočnog solarnog božanstva, boga Sola (ciji je predstavnik na zemlji sam imperator). Stari rimski bogovi gube svoj znacaj. Proslava predstavlja uvod u kasnije uspostavljenu proslavu rodjendana Isusa Hrista.
- 275. Tacit, rimski imperator, do 276. godine. Uspješan u ratovima protiv Germana i Gota.
- 276. Florijan, rimski imperator (vladao 88 dana). Nakon sukoba sa Probom, ubili ga sopstveni vojnici.
- 276. Prob, rimski imperator, do 282. godine (ubijen u svadji sa vojskom, u Sirmijumu). Porazio je Germane (Alemane i Franke) i natjerao Persijance na mir.
- 282. Karin, rimski imperator, do 283. godine.
- 283. Numerijan, rimski imperator, do 284. godine, suvladar sa bratom Karinom. Ubijen je u zavjeri, od pretorijanaca.
- 283. Karin, rimski imperator, do jula 285. godine (poginuo u Bici za Margum).
- 285. (jul) Bitka za Margum, kod rijeke Margus (Velike Morave) u Gornjoj Meziji (u današnjoj Srbiji) izmedju vojski imperatora Karina i Dioklecijana (koji je nakon sumnjive smrti Karinovog suvladara Numerijana, kao samoproglašeni car Male Azije sa vojskom prodro na Balkansko poluostrvo). Smrt imperatora Karina.
Imperator Diklecijan
Diocletian_bust.png/ By Giovanni Dall'Orto [Attribution], via Wikimedia Commons
- 284. Dioklecijan, najžešći progonitelj hrišcana, rimski imperator, do 1. maja, 305. godine. Vlada u tetrahiji ( Avgustu Maksimijanu predaje na upravu zapadni dio carstva, 286. godine; Savladar mu je i cezar Galerije, od 293; Maksimijan za svog savladara i cezara uzima Konstancija I Hlora). Smatraju da se otrovao, 311. godine, nakon napuštanja carske vlasti (305).
- 285. (posle) devalvacija novca za vladavine imperatora Dioklecijana: uvodi se porez u naturi (tzv. annona) koji uglavnom opterećuje stočare. Novac dobija ime "solid", kasnije "perper" i teži 4,48 grama zlata.
- 286. Maksimijan, rimski imperator, do 305. godine (povukao se sa vlasti istovremeno kad i Dioklecijan).
 Praevalitana (Prevalis)
- 293. (1. marta) Dioklecijan u vec uspostavljenom sistemu tetrarhije, za svog savladara na istoku, sa titulom "cezara" postavlja Galerija, sposobnog vojnika, ilirskog porijekla, koji je, takodje, važio za jednog od najvećih progonitelja hrišcana.
Oblast Praevalitana (Praevalis) krajem IV vijeka
(nakon izdvajanja iz Dalmacije, između 297 - 306. godine)
- 297. (moguce 305. ili 306) Prevalis (Prevaliana; Preavalitana) rimska provincija, odvojena je od provincije Dalmacije. Obuhvatala je teritoriju jednog dijela današnje Crne Gore, Srbije i Albanije. Upravnik provincije (prezes) nalazio se u Skadru i imao je administrativne i vojne funkcije.
 Amforiskos iz Duklje (3-4. vijek)
Praevalitana (Prevalis)
- IV v. Grad Duklju Aurelije pominje kao Diokliju, vjerujući da je ona rodno mjesto imperatora Dioklecijana (što ne odgovara istorijskim činjenicama).
- 305. Konstancije I Hlor, rimski imperator, do 306. godine (otac Konstantina Velikog). Kao jedan od savladara,u Prvoj tetrarhiji, od 293.
- 305. Galerije, rimski imperator- savladar u Drugoj tetrarhiji, do 311. godine.
- 305. Galerije dobija titulu "avgusta", ali ne uspijeva zavladati cijelim Rimskim carstvom.
- 306. kriza sistema rimske vladarske tetrarhije: podjela vlasti (u zapadnom i istocnom djelu) izmedju dva "avgusta" (kao starija) dva "cezara" (kao mlađa suvladara).
- 306. Flavije Sever, rimski imperator- savladar u Drugoj tetrarhiji. Vladao do 312.
- 306. Maksentije, rimski imperator-savladar, do 312. godine.
- 306. Maksimijan Dij, rimski imperator- savladar u Drugoj tetrarhiji.Vladao do 313.
- 311. (30. april) Edikt o toleranciji, imperatora Galerija, kojim je obustavljen progon hrišćana. Hrišćanstvo postaje dozvoljena religija.
- 311. Lucinije, rimski imperator, do 324. godine. Vladao istočnim dijelom carstva. U borbi za vlast, ubijen od strane Konstantina I Velikog, 324. godine.
Car Konstantin I Veliki
Constantine_Musei_Capitolini.jpg/ By Markus Bernet (talk · contribs) (Own work) [CC-BY-SA-2.5 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.5)], via Wikimedia Commons
- 311. Konstantin I Veliki, rimski imperator, do 324. godine. Najprije vladao zapadnim dijelom carstva. Prvi je rimski vladar koji je prihvatio hrišćanstvo. Osnivač Konstantinopolja, udario je temelje buducem Istočnom rimskom carstvu (Vizantiji).
- 312. (28. oktobar) bitka kod Milvijskog mosta (na rijeci Tibar, sjeverno od Rima) izmedju rimskih vojski Maksencija i Konstantina I.
- 312. Konstantin I je jedini vladar zapadnog dijela Rimskog carstva.
- 312. (posle) u vrijeme Konstantina I, porez u novcu koji je opterećivao trgovce i zanatlije u gradovima (lat. auri iustralis) pocinje se naplaćivati u zlatu.
 
- 313. Milanski edikt (Konstantina I i Licenija) o vjerskoj ravnopravnosti i prestanku progona hrišćana.
- 313. reforma srebrnog novca. Uvodi se "silikva".
- 314. (1. avgust) prvi crkveni sabor u Arelatu (Arlu) pod Konstantinovim patronatom.
- 318. formirana prefektura Ilirik. Godine 379. biće podijeljena na Zapadni (kasnije dijaceza pod upravnikom italijanske prefekture) i Istočni Ilirik (dio Vizantijskog carstva, od 395. godine).
Godine 321. nove ere, Reforme Konstantina I,
u istočnom dijelu prefekture Ilirik. Pod upravom:
1. prezesa; 2. konzula i 3. prokonzula
- 324. Konstantin I je vladar cijelog Rimskog carstva.
- 325. (posle) na teritoriji Crne Gore , od rimskog novca, najviše je nadjenog sa likom cara Konstantina I Velikog.
- 325. Prvi vaseljenski sabor u Nikeji.
- 326. Konstantin I je pogubio svog sina cezara Krispa i suprugu Faustu, iz za sada nepoznatih razloga.
- 329. (oko) smrt Flavije Julije Helene, majke Konstantina I Velikog.
- 330. (11. maja) inaugurisanje nove prestonice Konstantina I : Novog Rima, ubrzo nazvanog Konstantinov grad (Konstantinopolj), današnji Istambul. U istočnim i južnim slovenskim jezicima, nazivaće se Carigrad.
- IV v. Birziminijum (Birziminium, Bersumnum, Burzumon) kao rimski grad, zabilježen na Pojtingerovoj tabli i u tzv. " Itinerarum-u Antonini". Ravenski kartograf ga navodi kao mjesto u blizini Meduna. Postoje mišljenja da se nalazio: na mjestu današnje Podgorice ili u njenoj blizini.
- 337. (22. maja) smrt Konstantina I Velikog, u blizini Nikomedije. Njegovi sinovi se proglašavaju za avguste (9. septembra).
- 337. Konstantin II, rimski imperator (uz Konstancija II i Konstansa), do 340. godine. Poginuo kod Akvileje, u sukobu sa bratom Konstansom I.
- 337. Konstans I, rimski imperator, uz Konstantina II i Konstancija II, do 350. godine. Sa pobunom vojske , ubijen na Pirinejima.
- 337. Konstancije II, najprije iz Konstantina II i Kostansa I - rimski imperator, do 361. godine.
 Dio Tabule Peutingeriane
(precrtane u XIII vijeku)
- IV v. naslikana Tabula Peuntigeriana, karta sa rimskim putevima (precrtana u XIII vijeku).
- 353. Pobjedom nad pobunjenim Magnencijem, u bici kod Murse (današnji Osijek) Konstancije II postaje ujedinitelj Carstva.
- 359. rimski imperator Gracijan, do 383. vladar zapadnog, kasnije (na kratko, od 378.) i istočnog dijela Carstva.
- 361. Julijan ("Otpadnik") rimski imperator, do 363. godine. Bio je hrišcanin samo do svoje dvadesete godine.
- 363. Jovijan, rimski imperator, do 364. godine.
- 364. Valentinijan I, rimski imperator zapadnog dijela carstva, do 375. godine. Savladar sa bratom Valensom.
 Dio nalaza staklenog posudja iz rimske Duklje
- 364. Valens (Istocni dio rimskog carstva) imperator, do 378. godine. Smatran je "poslednjim pravim Rimljaninom". Prihvatio je arijansko učenje.
- 367. pobjeda Valensa nad Gotim, a zatim i 269.
- 377. Gotski (Vizigotski) rat , do 382.
- 378. (9. avgust) Bitka kod Hadrijanopolja i pogibija cara Valensa u sukobu sa Vizigotima.
- IV v. (tokom) neki podaci ukazuju na to da je rimsko naselje "Municipium S" napušteno.
- 379. (19. januar) imperator Teodosije I (Teodosije Veliki) vlada Istočnim dijelom rimskog carstva, a sa Gracijanom i Valentijanom II u Zapadnom.
- 381. Drugi vaseljenski sabor (Prvi carigradski sabor) u Konstantinopolju. Na njemu je utvrđeno pravoslavno učenje o duhu svetom.
- 383. Maksimus, imperator zapadnog dijela Carstva, do 388. godine.
-
390(oko) Bazilika u Samogradu . Ranohrićanska bazilika, sa dva broda i memorijalnom grobnicom ktitora ili obnovitelja, na ulazu u rimsko (romano-ilirsko) utvrđeno naselje Samograd (današnji Prilozi, između Bijelog Polja i Berana). Bazilika i utvrđenje su stradali od Gota, a u vrijeme Vizantije Justinijana I obnavljani. Područje Samograda je ranije (2000 - 800. g. prije nove ere) zbog svog položaja (zakriljeno ogromnim kamenim stijenama) korišćeno kao prirodna utvrda .
- 392. Eugenijus, imperator zapadnog dijela Carstva, do 394. godine.
- 392. (15. maj) Teodosije I Veliki je vladar čitavog Rimskog carstva, do 395. godine.
Diatreta iz IV vijeka
(Komini - Pljevlja)
- 395. Podjela Rimskog Carstva na Istočno i Zapadno. Istočni Ilirik ulazi u sastav Istočnog carstva. Od vremena imperatora Teodosija Prvog (Flavius Theodosius, 379-395) granica Zapadnog i Istočnog Rimskog Carstva (na Jadranskom moru) bila je u blizini Bokokotorskog zaliva, koji se u to vrijeme zvao Risanski zaliv. Granica je bila sama granicna linija izmedu Praevalisa (Praevalitana) i Dalmacije. Aproksimativno je išla od Budve (Butua) planinskim predjelom Lovćena, iznad Kotora (Acruvium) i oko Kotorskog zaliva, pa preko današnjih Krivošija i Nikšića (Anderba). Rijekom Pivom granica je išla do njenog sastava sa rijekom Tarom.
Teodosije I Veliki je vladao uz Valentijana II i Gracijana, a od 392. - sam.
 Granica Istočnog i Zapadnog Rimskog carstva
- 395. godine, Budva je pripala Zapadnom rimskom carstvu.
- 395. Arkadije (Istocno rimsko carstvo) imperator, do 408. godine.
- 397 do 437. Prevalis (Praevalis, Praevales, Praevalitana, Privalitana, Privantina) kao granična provincija Vizantije, prema Zapadnom rimskom carstvu. Zasebna je kasnoantička rimska provincija, sa centrom u Skadru, nastala odvajanjem teritorije Praevalis od jugoistočnog dijela provincije Dalmacije. Nastanjivala su je romanizovana ilirska plemena: Docleatae, Labeatae, Pirustae i Scirtones. Za Dioklecijana i Konstantina I Velikog, pripada dijacezi Meziji, a od 400. godine se pominje u dijacezi Dakiji. Po podjeli Carstva pripada Vizantiji (kao granična provincija, do 437. kada citav Ilirik pripada Teodosiju II). Još jednom je bila pogranična oblast Vizantije (prema Istocnim Gotima).
- 398. (posle) dominacija novca Istočnog rimskog carstva (Vizantije). Pronadjeni su : bakarni "folles", srebrni "siluqua" i zlatni "solidus".
- IV v. (krajem) kao sjedište Praevalitanske arhiepiskopije pominje se Skadar.
- 401. Zapadni Goti pustoše grad Duklju u provinciji Prevalis (Praevalitana). Razaraju i Catarum (Kotor).
 Migracija Vizigota (Zapadnih Gota)
- 404. Zapadni Goti ponovo na granicama Prevalisa.
- 421. Konstantije III rimski imperator.
- 423. Johanes, rimski imperator, do 425. godine.
- 408. Teodosijus II (Istocno rimsko carstvo) imperator, do 450 . godine.
- 425. Marcijan (Istocno rimsko carstvo) imperator, do 457. godine.
- 437. Ilirik pripada vizantijskom caru Teodosiju II.
- 451. Evandros, dioklijski episkop, pominje se kao učesnik na IV vaseljenskom saboru, na Hilkidonu.
- V - početak VI vijeka monumentalna ranohrišćanska bazilika u Budvi (otkrivena nakon zemljotresa, 1979. godine). Nalazi se u Starom gradu.
Ostaci ranohrišćanske bazilike u Budvi (V do početka VI vijeka)
otkrivene 1979. godine
- 457. Lav I (Istočno rimsko carstvo) imperator, do 474. godine.
- 459. Ostrogoti u Prevalisu. Pojava Istočnih Gota u rimskoj provinciji Prevalis. U današnjem Nikšiću , na mjestu rimskog utvrđenja Anderba (castrum Anderba) grade
 Anagastum (Onogošt). U njihovim je rukama bila Boka kotorska (tadašnji Risanski zaliv).
 Anagastum
- 473. Leo II (Istočno rimsko carstvo) imperator, do 474. godine.
- 474. Zeno (Istočno rimsko carstvo) imperator, do 491. godine.
- 475. Bazilisk (Istočno rimsko carstvo) imperator, do 476. godine.
- 476. propast Zapadnog rimskog carstva.
|
|
